In westelijk Noord-Brabant en het noorden van de provincie Antwerpen (de Noorder Kempen) leeft de turfgeschiedenis als nooit tevoren. Tal van initiatieven hebben al tastbaar resultaten opgeleverd. Het gaat om de streekgeschiedenis in de jaren 1250 – 1750, toen hier een uitgestrekte veenlaag werd opgeruimd om er turf van te maken, of er zout uit te winnen. Het is een uniek stuk geschiedenis dat deze streek onderscheidt van andere streken in de Nederlanden. Hoe lang het ook allemaal geleden is, toch is er in het landschap nog van alles van te zien, als je maar weet waar te kijken.
Publicaties van Karel Leenders wekten in Roosendaal belangstelling voor de turfgeschiedenis van West-Brabant. In 2005 werd op initiatief van de Heemkunde- kring de Vrijheijt van Rosendale een projectgroep opgericht waaraan ook andere heemkundekringen deelnamen. Initiator Toon de Bruijn, oud-leraar aardrijkskunde en oud-wethouder van Roosendaal, beschikte in zijn netwerk over de nodige contacten om dit project vlot te trekken. Dit met het doel de indrukwekkende turfgeschiedenis van onze regio te laten herleven. Samen met Johan Dudok, Leo Notenboom, Cor Rops en Ben Steffen ging hij voortvarend aan de slag.
In 2009 neemt de Vrijheijt van Rosendale het initiatief om de turfgeschiedenis van West Brabant grootschalig op te pakken en in 2010 starten 8 West Brabantse heemkundekringen, het Brabants Heem en Erfgoed Brabant de Projectgroep Herleving Turfgeschiedenis West-Brabant. Deze regionale projectgroep stond onder leiding van Cor Rops en René Konings van onze Heemkundekring.
De turfgeschiedenis in onze regio is onder de aandacht van een breder publiek gebracht door:
- Een wetenschappelijk verantwoorde, reizende tentoonstelling, waarin het ontstaan van het veen, de ontginning, het waterbeheer, het vervoer, de zoutwinning en de invloed van dit alles op de ruimtelijke ordening worden belicht met ruimte voor de regionale verschillen.
- Leden van genoemde projectgroep hebben tot ver buiten de regio talrijke lezingen met een PowerPointpresentatie gegeven over de turfgeschiedenis van West-Brabant.
- Het samenstellen van een negental fietsroutes door gebieden en langs dorpen en steden met een turfverleden, waardoor onze streek meer op de toeristische kaart gezet is.
- Het publiceren van deze fietsroutes en de basisinformatie over de turfwinning en –nering in het boekwerkje Weg van de Turf.
- Piet Schepers, Dave Kuijpers en René Hermans, die lesmateriaal hebben samengesteld voor leerlingen van het basisonderwijs en scholieren van de brugklassen van het Voortgezet Onderwijs, die geleid heeft tot
- De realisatie van de website http://www.wegvandeturf.nl die alle belangstellenden veel informatie biedt met verhelderende filmpjes, kaartjes en foto’s o.a. van Ben Steffen en Deepweb.
De geschiedenis van de turfwinning in een notendop.
In de 13de eeuw waren Gent, Brugge en Antwerpen al grote steden en hadden een nijpend tekort aan brandstof, omdat er al zoveel bos was gekapt voor brandhout, dat er een kapverbod werd ingesteld. Vlaamse kooplieden en moerneerders kregen toestemming van de West-Brabants grootgrondbezitters, zoals de Heer van Breda, de Heer van Bergen op Zoom, de Abdijen van Tongerlo, Hemiksem (Bornem) en Middelburg, om het toen nog aanwezige dikke veenpakket in West-Brabant en de Noorderkempen af te graven. Het was een belangrijke stap in de ontwikkeling van dit toen dunbevolkte, zeer moerassige gebied. De turfwinning had destijds voor Brabant en Holland dezelfde betekenis als het aardgas bij Slochteren voor Nederland. Turfnering was in die tijd een grote bedrijvigheid in West-Brabant en in de Belgische gemeente Wuustwezel, Kalmthout en Essen. Door de turfwinning ontstonden nederzettingen, die uitgroeiden tot dorpen zoals Schijf en Zegge. De turfnering lokte veel ambachtslieden en kooplieden naar ons gewest. Plaatsen als Roosendaal, Breda, Bergen op Zoom, Steenbergen en Zevenbergen werden welvarend door de turfhandel. Vanaf 1700 kwam aan de grootschalige turfwinning uit hoogveen in West-Brabant en Noorderkempen geleidelijk een einde. Turfvaarten verdwenen of kregen een andere functie. Afgegraven veengronden werden landbouwgronden, woeste gronden, of werden beplant met bomen. Het werden daardoor bossen of landgoederen zoals de Wouwse Plantage. Nog steeds, na zoveel jaren, zijn veel sporen van de turfwinning zichtbaar in het landschap, zoals turfvaarten, moerputten, een restant van een aquaduct, namen van dorpen, namen van wegen en paden. Hele wijken in West Brabantse plaatsen hebben namen, die allen verwijzen naar het historisch belangrijke turfverleden van dit gebied.
Pleyten trekken: Turfschuiten waren smalle platbodems (pleyten), die geschikt waren om door de nauwe turfvaarten getrokken te worden. Waarschijnlijk gingen er 40.000 turfjes op een pleyt, die door mensen werd voortgetrokken. (Foto Ben Steffen)
Enige tijd geleden heeft de Projectgroep Herleving Turfgeschiedenis West-Brabant haar werkzaamheden beëindigd. Plezierig is het te constateren, dat ontwikkelingen, die in gang gezet zijn, een vervolg krijgen.
We noemen:
- Het realiseren van een bijzonder object: het turfvaart-aquaduct bij Nispen. De Nispense turfvaart is in het verleden over het dal van de Molenbeek geleid. De wal is gereconstrueerd en het aquaduct is “hersteld” door een eigentijds kunstwerk over de beek te bouwen.
- Leden van genoemde projectgroep hebben tot ver buiten de regio talrijke lezingen met een PowerPointpresentatie gegeven over de turfgeschiedenis van West-Brabant.
- De realisatie van een fiets- en wandelroute, die begint in Bergen op Zoom en via vroegere veengebieden eindigt bij Landgoed Visdonk in Roosendaal. De route verbindt naast de steden Roosendaal en Bergen op Zoom ook de Brabantse Wal en het Grenspark De Zoom – Kalmthoutse Heide met elkaar. (25km)
- De muurschildering van een turfschuit bij de doorgang Desmijndijk en Diamantdijk door Bob Martens en Benjamin Scheltema geeft de vroegere situatie van de dichtbijgelegen turfvaart de Staaltjes weer.
- Mede op initiatief van Brabants Landschap zijn er in de regio West-Brabant diverse veenpalen geplaatst.
- De turfgeschiedenis in onze regio was grensoverschrijdend. Ook in Essen, Kalmthout en Wuustwezel werd turf gewonnen en via turfvaarten vervoerd naar Roosendaal. Ook daar zijn inmiddels kunstwerken geplaatst, die daar aan herinneren.
Leden van de werkgroep hebben vele presentaties verzorgd in de regio en ver daarbuiten. Aanvragen voor het verzorgen van deze presentatie over Turf het bruine goud van Brabant kunnen nog steeds worden gericht aan: de heer C.A.J. Rops via e-mail
Het boekje Weg van de Turf en de flyer over De Staaltjes zijn niet meer verkrijgbaar, maar als troostprijs kunt u het hieronder downloaden. De algemene informatie is verhelderend. De fietsroutes zijn mogelijk gedateerd.
